Mỗi sáng, tôi phải mua thêm 2 bánh mì, để dành nửa cái cho buổi trưa", giọng ông tơ tưởng hồi tưởng
Trong làn khói mịt mù của hơi thuốc lào, người nghệ nhân già thở dài, cuộc đời hát xẩm cũng hẩm như mệnh của ông từ khi bị cướp đi đôi mắt.
"Tôi đi đến đâu cũng bị xua đuổi. Lúc hành nghề, ông thuộc hơn 2/3 các điệu xẩm. Vào quán cơm, người ta hỏi có tiền không mới cho vào. Hai bên hay nói chuyện, rồi nên duyên", ông nhớ lại. Gần đây, trọng điểm Văn hóa âm nhạc nghệ thuật Việt Nam đã cất công đi tìm những người từng hát xẩm trên tàu điện, khôi phục lại loại hình văn hóa dân gian một thời.
Ở tuổi 67, sức khỏe ông Gia đã giảm sút nhiều. Đến nay, vợ chồng ông có 5 người con, hồ hết đều thành đạt. Trong ký ức của người nghệ nhân già, nghề hát xẩm tủi hổ chẳng khác gì ăn mày, mượn tiếng hát để xin tiền. Đến đâu ông thường hát những điệu hiệp với khung cảnh đó như điệu Xẩm chợ, Huê Tình, Xẩm xoan, Ba bậc, Thập ân … Riêng ở xe điện khu vực Đồng Xuân, phố cổ thì dù hát điệu gì ông cũng không thể thiếu bài khai mạc Xẩm tàu điện.
Mỗi chuyến đi như vậy không biết bao nhiêu ngày bởi qua những miền đất, gặp được những điều bịn rịn ông ở lại nhiều hơn. ". Khi hai bên đã thân thiết, ông trở nên học sinh của cụ Nguyên. Ra trường, người khuyết tật như ông không được xét biên chế trong các cơ quan nhà nước. "Lúc đó tôi nghĩ mình đã phận mù rồi, có đi hát xẩm kiếm tiền thì cũng chẳng sao.
Ông cũng dự hội người mù của xã, huyện và bộc trực trình diễn phục vụ bà con làng xóm. Nghệ nhân Nguyễn Lưu Gia - người hát xẩm đường tàu chung cuộc ở Hà Nội. Vì chàng, em phải qua cầu cay đắng. Sức tôi đang trai tráng phải ăn hai suất mới đủ. Ngày đó, hát xẩm thịnh hành nhưng chúng tôi thì bị khinh rẻ không khác người ăn mày", giọng ông chùng xuống. Có thời ông ở Huế vài tháng.
Cái mưa lâm râm tháng 7, tháng 8 đất cố đô nao lòng, buồn bã làm ông thấy tiếng hát của mình cũng quyến luyến hơn. Ảnh: Phan Dương. Ca từ của điệu Xẩm tàu điện kết hợp với tiếng nhị rủ rỉ, réo rắt, trong giây khắc khung cảnh của cái thời Hà Nội xưa vọng lại - nơi có tiếng rủ rỉ của những người mù hát xẩm bên tàu điện leng keng, tàu hỏa rầm rầm. Ông Gia lớn lên trong một gia đình có bố làm thuốc đông y ở làng Phú Đô (Mễ Trì, Từ Liêm, Hà Nội).
Sau trận sốt đó, mắt ông mờ dần, dù có bố là bác sĩ nhưng cũng không giúp được gì. Ông Gia thường từ Bờ Hồ đi ra cửa ô. Ngày ngày, vợ cụ Nguyên dắt hai thầy trò tôi đi hát ở xe điện, tàu hỏa. "Sáng trăng sáng cả phương trời. Ở đâu có đường tàu, ở đó tôi có mặt", lão nghệ nhân nói.
Ngày đó, bà ấy bán gà vịt, trực tính ra nghe tôi hát. Ông hát từ toa này sang toa khác, từ chuyến tàu này sang chuyến tàu khác. "Tôi đi hát ở chợ Ngọc Hà rồi quen bà ấy. Đi hát quanh năm nhưng ông không đủ ăn, nhiều khi hát cả ngày không đủ tiền mua bát phở phải nhịn đói
Từ nhỏ, ông là một đứa trẻ khỏe mạnh, học giỏi, hết lớp 10/10 thì tự dưng bị một cơn sốt. Bên cạnh đó, ông còn thuộc thêm mấy chục điệu vọng cổ, cải lương thỉnh thoảng góp vui cho thị hiếu từng người. Chồng em thi đỗ khoa này, bỏ công kinh sử từ ngày lấy nhau. Nhưng rồi tôi dặn lòng vươn lên, tìm đến học chữ nổi, sau đó thi vào khoa Cải lương trường Sân khấu Nghệ thuật", ông cho biết.
"Miền Bắc tôi đã đặt chân tới Lào Cai, Tuyên Quang, Cao Bằng, miền Nam vào đến sông Tiền, sông Hậu, Hà Tiên. Vì tằm em phải chạy dâu. Ông Gia bày tỏ, tiếng tàu điện, tàu hỏa thúc giục ông ghê lắm. Vào bệnh viện, thầy thuốc chẩn đoán ông bị viêm màng bồ đào - một căn bệnh về mắt không thể nào chữa dược. "Ngày đó, tôi được 45 đồng mỗi tháng, đóng cơm tập thể mất 18 đồng.
Một gian nhà nhỏ đi về, về có nhau. Theo cụ thêm một năm nữa thì thầy bảo tôi có thể đứng ra hát riêng được rồi", người nghệ nhân rốt cục ở Hà Nội hát xẩm đường tàu, nhớ lại. Phần nhiều thời kì còn lại, ông Gia gắn bó với những chuyến xe điện ở Hà Nội.
Ông làm giao kèo, lương không đủ sống. Nghe nghệ nhân Nguyễn Lưu Gia vừa đàn vừa hát một bài xẩm: Phan Dương. "Đang là một chàng trai khỏe mạnh thì tự nhiên không nhìn được nữa, tôi mất phương hướng, đi toàn đâm đầu vào tường, nhiều lúc chỉ muốn tìm cái chết.
Ông cũng có thêm những bạn xẩm khác quê Ninh Bình, Nam Đinh, Hải Dương. Có thời khắc ông vào Nam, quen biết nhiều đồng môn hát xẩm, bàn luận với nhau những điệu hát mới.
Hâm mộ cụ, chàng trai thường qua đó nghe mỗi đêm, dần dần hát phụ cụ Nguyên vài điệu cải lương. Ngày đó, xe điện là phương tiện đi lại gần gũi của người dân thị thành bên cạnh xe tay kéo, xích lô, xe đạp.
Khi hai người lấy nhau cũng là lúc ông giã biệt thời hát ở tàu điện, mở một gánh hát ở quê phục vụ những đám hiếu. Người hát biết được nhiều bài sẽ giữ được lòng người nghe hơn.
Sau khi nắm hết các "bí kíp" của thầy, chàng trai tuổi 30 cứ một mình một đàn, một gậy, một chiếc túi nhỏ lò mò lên các toa tàu. Dù đang ở đâu, làm gì ông cũng hướng về phía đó và lại đi. Một buổi tối, ông Gia đi qua hồ Hoàn Kiếm thì "chết lặng" khi nghe thấy tiếng ca của cụ trùm Nguyên - một người hát xẩm nổi danh thời bấy giờ. Lao lực thời trẻ khiến nay ở 67 tuổi, sức khỏe ông đã giảm nhiều.
Ông tâm can, thế cuộc mình chỉ có chút may mắn vì lấy được vợ trẻ. Họ đến vì muốn học những bài hát cổ, tìm về thời kỳ huy hoàng của xẩm hay đơn giản chỉ muốn nghe lại những giai điệu buồn hiu hắt một thời.
Ông học thêm nhiều điệu cải lương, điệu hò, các bài hát tiền chiến. Đến nhà trọ cũng vậy. Khoảng 3 năm thì tôi nắm được hết các điệu hát của cụ. Ông Gia được phong nghệ nhân, xem như một "pho sử sống về Xẩm xe điện".
Ở ẩn nhiều năm nay, ông Nguyễn Lưu Gia, 67 tuổi, sống ở Từ Liêm, Hà Nội, vẫn có người tới thăm. Ảnh: Phan Dương.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét